1945-46-cı illərdə S.C.Pişəvərinin başçılığında Güney Azərbaycanda milli hökümətin qurulması tarixin gedişini dəyişən hadisələrdən olmuşdu. Cəmi bir il yaşamasına baxmayaraq, milli hökumətin sosial, mədəni və iqtisadi sahələrdə atdığı addımlar Güney Azərbaycan türklərinin oyanışında mühüm rol oynamışdı.
S.C.Pişəvərinin müəmmallı şəkildə həlak olduğu 1947-ci ildə “Arazın o tayında” sənədli filmi ekranlaşdırılıb. Filmi Güneydə Muxtar Dadaşov çəksə də, quruluşçu rejissor Esfir Şub hesab edilir. E.Şub, həmçinin 1919-cu ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin bir illiyi münasibəti ilə çəkilən xronikanın rejissoru olmuşdu. Rus qadın rejissoru 2-ci dəfə Azərbaycan istiqlalı mövzusunda kino işinə rəhbərlik edirdi.
1946-cı ildə “soyuq müharibə”nin başlanması, ilk növbədə, Güney Azərbaycan insanının qədərini qaraltmışdı. Keçmiş SSRİ, ABŞ və İngiltərə arasındakı zidiyyətlər milli hökumətin yıxılmasına səbəb olmuşdu. Bu qəmli hekayət filmdə əksini əhatəli tapa bilməsə də, insanın ürəyinin sarı siminə toxunan məqamlar az deyil. Arazın xalqımızın taleyində oynadığı acı rol filmin başlanğıcında əksini tapır. Ekran əsəri xalqın keçmişi və bugününü imkan daxilində göstərə bilir.
Azərbaycanın tarixinə səyahət zamanı abidələrdən, ədəbiyyatdan bəhs edilərkən Şah İsmayıl Xətai xüsusən vurğulanır. Lakin “soyuq müharibə”nin amansız məntiqi burada da əksini tapır. Şah İsmayılın Türkiyə ilə müharibələr apardığı da diktor tərəfindən diqqətə çatdırılır (Bu fikirlər 1946-cı ildən Qərb blokunda təmsil olunan Türkiyəyə münasibətin ifadəsi idi).
Filmdə sosial motiv çox güclüdür. Qoca, cavan, uşaq bilmədən bütün güney insanlarının ağır şəraitdə çalışdığı göz önünə qoyulur. Güneyli uşaqların 14 saat kişmişqurutma müəssəsində çalışması dözülməz sosial vəziyyəti diqqətə çatdırır. Ərbabların xalqı istismar etməsi sosialist tərzdə qeyd olunur.Təbrizin xalqın tarixində əhəmiyyətli rolunun olduğu deyilsə də, onun bu gününün ağır olması paltarı cırıq uşağın obrazında əksini tapır. Film bu mesajı verir ki, o taydakı xalqımızın mübarizəsi sosial bərabərsizlikdən doğan hərəkatdır. Sözsüz ki, bu motiv sovet ideologiyasının kriteriyalarına uyğun idi.
Xalqın tarixi və bügünündən yetərincə məlumat verildikdən sonra siyasi proseslər işıqlandırılır. Səttərxan, Bağırxan və Xiyabanidən bəhs edilməsi Pişəvəri hərəkatının güclü təməllərinin olmasının mesajını verir. Səttərxan bayrağı altında fədailərin silahlanması, insanların torpağı sərbəst əkib-becərməsi hərəkatın sosial xarakterini açan səhnələrdir. Hərbi gücün azadlıq hərəkatındakı rolu da xüsusi vurğulanır. Dünən məzlum, bu gün isə fədai olanların vətənpərlik hissi ilə silaha sarılmaları ekranda görünür.
Göründüyü kimi, “Arazın o tayında” güney insanının bütün xarakterini ortaya qoymağa cəhd edən filmdir. Novruz bayramında S.C.Pişəvəri və silahdaşlarının ziyafət təşkil etmələri xalqın qədim adətlərə bağlılığını sübut edir. Bahar bayramının Güney Azərbaycana yeni nəfəs gətirdiyini bu kadrlar ifadə edir. Sonradan faciəli həyat yaşayacaq Məhəmməd Biriyanın Azərbaycanla bağlı şeir oxuması Vətən hissinin tərcümanı olan səhnədir.
Milli Hökumət təkcə silahlanmaya deyil, həmçinin təhsilə, mədəniyyətə diqqət ayırmışdı. Xüsusən, qızların, qadınların yaşından asılı olmayaraq ana dilində yazıb-oxuma öyrənmələri diqqət çəkirdi. Gələcəkdə övladına başlanğıc bilgi verməli olacaq qadınların təhsilə yiyələnmələrinin həyati əhəmiyyəti vardı. Filmdə Təbriz universitetinin açılmasının əhəmiyyəti də göz önünə gəlir. Hüquqsuz, təhsilsiz qalmış Təbrizin savadlı kadrlar hazırlayacaq potensialda olması insana qürur hissi bəxş edir. Güneyli gənclərin, həmçinin musiqi və rəssamlıqla məşğul olmaları da onların aydın gələcəyindən xəbər verir. Milli Hökumətin “Ey Vətənim Azərbaycan” himninin ifası filmin ən ciddi mesajı kimi qəbul edilə bilər.
Bütün mütərəqqi addımlara baxmayaraq, irtica yaxınlaşmaqda idi. Filmdə bu narahatlıqlar Pişəvərinin başçılıq etdiyi komandanın Tehrana səfər etməsi kontekstində göstərilir. Milli Hökumətin süqutu filmdə Tehranla bağlanan əhdnamənin pozulması kimi təqdim olunub. Film bir növ Tehranın xəyanəti kontekstində baş verən milli faciənin təcəssümüdür. Təbii ki, milli hərəkatın yatırılmasında Qızıl Ordunun Güney Azərbaycandan xaincəsinə çıxmasının da rolu olmuşdu. Amma o dövrdə çəkilmiş filmdə bu məqama toxunula bilməzdi.
Kino lentlərdə Güneyin faciəsi Firudun İbrahimin, general Kəbirinin, Məhəmməd Agahinin həlak olması, ana dilində kitabların yandırılması müstəvisində öz əksini tapır. Faciədən bəhs edilməsinə baxmayaraq, ekran işi nikbin əhval-ruhiyyə ilə bitir. Səttarxan bayrağı altında mübarizənin davam etdiyi tamaşaçılara təqdim olunur.
Nəhayət, qeyd edək ki, 1947-ci il “təvəllüd”lü “Arazın o tayında” sənədli filmi Güney Azərbaycanda milli hərəkat haqqında qənimət sayılacaq bir kino salnaməsidir.
M. CEYHUN