Güney Azərbaycanda 1945–1946-cı illərdə Milli Hökumət qurmuş Azərbaycan Demokrat Firqəsinin fəaliyyəti imperialist dairələri yarandığı zaman olduğu kimi, sonrakı dövrlərdə də daim narahat etmişdir. Qərb imperializmi Azərbaycanın güneyində müstəqil dövlət qurmuş bir partiyanı qanlı yolla ölkədən vurub çıxartdırdığı kimi, özünü məzlum xalqların dayağı elan etmiş Sovet impetriyası da Güney istiqlalçılarınının süqutuna göz yummuş, sonrakı dövrdə isə ADF-ni İrandakı əlaltısı olan Tudənin yedəyində görmək istəmişdi.
Söhbət 1960-cı ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin İran Xalq Partiyasına (Tudə) məcburi birləşdirilməsi ilə başa çatan kon-fransdan gedir. Moskvanın və Tudə rəhbərliyinin ADF-nin əksər üzvlərinin razılığı olmadan reallaşdırdığı bu aksiyanın – tarixi səhvin aradan qaldırılması üçün təşkilatımıza on illəri itirmək lazim gəldi. Kənardan elə görünürdü ki, sanki, ADF deyilən bir partiya yoxdur, sadəcə, Tudənin əl-qolu bağlı Azərbaycan təşkilatı var, onun da fəaliyyəti qətiyyən diqqəti çəkmir.
Bəs, əslində, vəziyyət necə idi? İllərin və hadisələrin canlı şahidi kimi bundan danışmaq istəyirəm. Çünki ADF-nin fəaliyyəti ölkə daxilində bir gün də dayanmayıb. Düzdür, Vəhdət konfransından sonra yaranan ideoloji baryerlər, istər-istəməz ADF-nin fəaliyyətinə, Azərbaycan xalqının milli hüquqlar uğrunda mübarizəsinə mənfi təsirlərini göstərməyə bilməzdi. Xalqın yaddaşında Seyid Cəfər Pişəvəri və onun silahdaşlarının yaratdıqları möhtəşəm partiyanın ideoloji təməlləri, proqram hədəfləri yaşayırdı.
Onlar bütün İran və Azərbaycan mühitinin tələblərinə cavab verən həmin proqramın həyatiliyini birillik Milli Hökumət dövründə əyani görmüş, bəhrəsini dadmışdılar. Bu baxımdan ölkə sakinlərinə sinfi və bölücü ideologiyanı qəbul etmək qətiyyən məqbul sayıla bilməzdi. Hər halda, bu xalq hərəkətsiz dayanmağı da özünə rəva bilməzdi. Odur ki, xalqımızın demokratik hüquqları uğrunda mübarizəsi geniş vüsət aldı. Çünki İranı hərbi-siyasi diktatura, qəddar Pəhləvi rejimi idarə edirdi. Güc birlikdə olduğundan partiyalar arasında “Vahid antidiktatura cəbhəsi”nin yaranması günün tələbi idi.
Bundan əlavə, konfransın “soyuq müharibə”nin gərgin vaxtlarına təsadüf etməsi, müəyyən tələblər ortaya çıxarmışdı. Şərtlərdən biri bu idi ki, Tudə partiyasının III qurultayına qədər onun Mərkəzi Komitəsində ADF-nin 7 nəfər üzvü olmali idi. Firqə Azərbaycanın yeganə milli-siyasi təşkilatı kimi tanınmalı idi. Lakin bu baş vermədi. Sinfi ideologiyaya əsaslanan bir partiya olan Tudə SSRİ-nin dağılması ilə eyni taleyi yaşadı. 1992-ci ildə isə ADF İran Tudə Partiyasının III qurultayına qatılmadı, bununla Vəhdət konfransının qərarları avtomatik ləğv edildi.
Xatırladaq ki, Vəhdət konfransı İran hüdudlarından kənarda baş vermişdi. Bu hadisə ADF həyatında mənfi rol oynasa da, hətta onu iflic vəziyyətinə salsa da, ölkə daxilində təsiri bir o qədər duyulmurdu. Firqəçilər öz işlərində idilər. Firqə tərəfdarları ölkə daxilində mobil qruplar şəklində təşkilatlarını yaradıb 1960-cı ildən sonra da şah diktaturasına qarşı mümkün olan mübarizəni ardıcıl surətdə davam etdirirdilər.
İstərdik həmin qrup və təşkilatlardan bir qisminin adını çəkək. Bu gün onlardan “Əyyub Kələntəri, Əli Kolahi, Əli Əzimi, Zehtabi, Cavad Furuği”, “Zülfüqari, Bilal, Məşədi Bayram”, ”Əliqulu, Əmirbadur”, “Bulut Qaraçorlu, Məmmədəli Fərzanə”, “Yəhya Şeyda”, “Çərxrçi”, “İctimaiyyun-amiyyun” qruplarını və başqarını ehtiramla xatırlayırıq. Əlbəttə, müştərək fəaliyyət göstərən, tərkibində Firqə–Tudə tərəfdarları olan qrupların da adlarını çəkmək mümkündür. Onlar 1979-cuil inqilabınadək fəaliyyətlərini davam etdiriblər.
Nəhayət, azadlıq və türk düşməni olan şah devrilərək ölkəni tərk etməyə məcbur oldu. Zindanlardan çıxdıq. İnqilab zəfər çaldı və biz dərhal Təbrizdə ADF-nin iqamətgahını açdıq. Səfərxan Qəhrəmani zindandan birbaşa mübarizə meydanına atıldı. Firqə rəhbərlərinin mühacirətdən Təbrizə gəlmələri fəaliyyəti daha da canlandırdı. ADF-nin orqanı “Azərbaycan” qəzetini Təbrizdə buraxmağa başladıq. Firqənin mühacirətdə olan Mərkəzi Komitəsinin üzvlərindən sədr müavini Ənuşirəvan İbrahimi, Seyidağa Onullahi, Məhəmməd Hüseyn Xoşginabi, Taği Musəvi, Mirvahab Əfğəm, Məhəmməd Əli Fərid, Məhəmmədəli Müciri, Fəqih, İrandoxt İbrahimi, Fridun Kazimi və başqaları ilə çiyin-çiyinə mübarizə apardıq.
İnqilab ərəfəsində Təbrizdə firqəçi yoldaşlarımızla məhəllələrdə və fabriklərdə şuralar qurduq və fəhlə sinfi içərisində sinkikalar təşkil etdik. “Fabrikdə nə xəbər” adlı gündəlik bulleten buraxdıq. “Yoldaş” və “Dədə Qorqud” jurnalları ADF təəssübkeşləri tərəfindən işıq üzü gördü. 300-dən artıq üzvü olan Azərbaycan Şair və Yazıçılar Cəmiyyətini yaratdıq .
Bu yarım leqal dövrdə fəaliyyətimiz 4 ildən artıq çəkmədi. Firqə yenidən basqılara məruz qaldı. 3 mindən çox firqə üzvü həbs olundu. ADF-nin sədr müavini Ənuşirəvan İbrahimi, fəallardan Rəsul Əmiri, Məhəmməd Hüseyn Əmirhaşimi, Məhəmməd Hüseyn Qədəmgahi, Mirvahab Əfğəm oldürüldülər. Bir çoxları yenidən mühacirət etməyə məcbur oldu. Digərlərimiz üçün yenidən çətin dövr başlandı. Lakin çox çəkmədi ADF-nin yenidən mobil qrupları, təşkilatları yarandı . “21 Azər”,” Səttarxan”, “Heydər Əmoğlu” , ”Cavidan”, “Sərriyə” qrupları və “Firqə tərəfdarı” təşkilatları mübarizəni davam etdirdilər.
Fəaliyyətimizin davamında məhbusların azadlığı, konstitusiyanın 15 , 19-cü və digər maddələrinin tətbiqilə, İran – İraq müharibəsinin dayandırılması, İnsan Hüquqları Komissiyasının başçısı Qalindopola məhbusların azadlığı üçün məktublar və imza toplanması, digər məsələlər gündəlik diqqət mərkəzindəolan məsələlər idi. Eyni zamanda, “Azərbaycan” qəzeti və jurnalının ölkə daxilində çoxaldılıb yayılması, mədəni fəaliyyətlər, milli dildə kitabların nəşri, şəhidlərin xatirə mərasimlərinin keçirilməsi, şair və yazıçılarmızın yubileylərinin, ədəbi-bədii gecələrin təşkili, dağçı qruları yaradıb gəzintilərin tərtibi kimi fəaliyyətlər davam etdirildi.
1992-ci ildə ADF-nin ölkə hüdudlarından kənarda passiv fəaliyyəti ilə rastlaşanda hamımız kədərləndik. Ona görə Avropaya üz tutduq. Qoca qitədə ADF-ni tanıtmaq üçün çoxsaylı seminarlar təşkil etdik, beynalxalq təşkilatlarla görüşlər keçirdik, “21 Azər hərəkatı” barədə, Milli Hökümətimiz, mədəniyyətimiz, ana dilimiz, Urmu gölünün qurumasının qarşısının alınması ilə bağlı saysız-hesabsız aksiyalar həyata keçirdik. Firqə şəhidləri barədə sənədləri, Azərbaycanın ostanlara bölünməsi və şəhərlərinin, kəndlərinin, çayların və dağların adlarının dəyişdirilməsinə etiraz məktublarını yaydıq. Fəaliyyətimiz davam edir, hələ görülməli işlər çoxdur.
Abdulla ƏMİRHAŞİMİ CAVANŞİR,
ADF publisistiİsveç, Stokholm