Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsininİslam Sonrası Siyasi İradəsini Təmsil EdənDövlətlər Üzərinə
Dr. Rəhim CAVADBƏYLİ
Burada Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsinin Klasik Dövlət-Xalq kimliyinin özəyinitəşkil edən dövlət ardıcıllığını qısa şəkildə izah edib, İran daxil Azərbaycan və digər qardaş Türk Dövlətlərini əhatə edən Xorasan/AzərbaycanUyqarlıq-Sivilizasiya İstehsal edən MədəniyyətHövzəsi fikri və nəzəriyyəsi əsasında mevcudproblemlərin həll yollarına işarə ediləcəkdir.
Azərbaycan başda olmaqla İranda Türklüyün varlığı olduqca qədimlərə dayanmaqdadır. Türklər, minillərcə və İslam sonrası əsirlərcə böyük bir mədəniyyət qurmuşdurlar.
Atatürk’ün tapşırığı və nəzarəti altında 1931’də yazılıb, nəşr edilmiş olan “Türk Tarixi”, Prof. Dr. Məhəmməd Təği Kirişçi’nin 1997’də yayınlamış olduğu “İran Türklərinin Əski Tarixi”, Firudin BəyAğasıoğlunun “Doqquz Bitik” əsəri, QazaxistanElmlər Akademiyasının “Qazaxların DNA Analizləri” ve bu Analizlərin nəticəsinə görəQazaxların, Türkiyə Türk İslam Sentezçitarixçilərinin qeyri elmi ve tamamən siyasi iddialarının tam əksinə Orta Asyalı deyil, Qərb-i Asya/Batı Asya kökənli olduqlarının sübut edilməsivə digər birçox tarixçinin mövzu ilə əlaqədar elmiçalışmaları və elmi-nəzəri əsasları tərəfimdən çalışılmış olan yaxın zamanda Türkiyədə“Xorasan/Azərbaycan Uygarlık ÜrətənMədəniyyət Hövzəsi” fikrində də geniş şəkildəgöstərildiyi kimi Əcəm-Türk veya Türk/Tük-Tat adıyla bilinən etnosun eyni kökəndən, yani YafəsOğulları olması həqiqəti üzərində durulmuşdur. Fars dilinin bir etnosu təmsil etmədiyi ve Azərbaycanlılarbaşda olmaqla Türklərin-Tüklərin əsli qurucu unsur olduğu Xorasan/Azərbaycan Uyqarlıq-Sivilizasiyaİstehsal edən Mədəniyyət Hövzəsində Türk və Ərəbdilləri ilə bərabər şəkildə istifadə edilən bir dil ve ədəbiyyat sahəsı olduğu və Yəhudi kökənli Farisiyətəriqəti ilə bağlı olduğu tarixi elmi qaynaqlarla təsbitedilmişdir. Fars dili əslində tarixi mətnlərdə Dəri, yəni Dərbar-Saray dili olarq mühəndislik yolu iləTürkcə, Ərəbcə və Tacikcə dilləri üzərindən təşkiledilmiş bir ədəbi dil olmuşdur. Böyük yazar vəmüəllifləri Tük/Türk-Tat əsilli olmuşdur. Əlimizdəmövcud olan yazılı tarixi qaynaqlara görə əsasən14cü əsirdən xüsusən Xorasan/Azərbaycanmədəniyyət hövzəsinin səktəyə uğradılmayabaşladığı 15ci əsrin ortalarından etibarən bölgədəyerli xalqın bir parçası olaraq yaşayan və YəhudilərinFarisiyə təriqətinə mənsub olan Mirza və katiblərtərəfindən Dəri dilinin Fars dili olaraqadlandırılmasını görürük. Bu mövzu ayrıca “Fars Dilinin Kökəni” başlığında tərəfimcə çalışılmışdır. Müəyyən səbəblərə görə nəşr edilməmişdır, ancaqyaxın zamanda nəşr etməyi düşünürəm. Yeri gəlmişkən bunu da qeyd qeyd edimki, İrandauygarlıq/təməddün istehsal edən Mədəniyyət iləəlaqədar geniş və dərin çalışmalara imza atan cənabƏli Əkbər Vilayəti, bölgənin ən qədim sakinlərininTat olduğu qənaətinə gəlmişdir. Ancaq mövzu iləəlaqədar bizim çalışmamızı oxuduqdan sonra Tat dediyimiz cəmiyyətin də Tüklərin/Türklərin bir parçası olduğunu, Tat-Tük deyilən cəmiyyətin bir birindən ayrı bir etnik olması kimi yanlış fikirdəngeri duracağını düşünürəm. Çünkü Tat iləTük/Tüd/Tüh olaraq da tələffüz edilən Türklərlə etnik cəhəttən tamamən eyni kökənli olub, aradaki fərqinsadəcə sosyal təşəkküllə əlaqədar olduğu vaqiyyətidir.
Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, İslamdan qabaqkımübahisəli və ziddəyyətli baxışların hakim olduğu tarix xaric, İslam sonrası yazılı məktub tariximizinFarsça, Ərəbçə ve Türkçə elmi qaynaqlara görətərəfimizcə təsbit və təsvib edilən tarixi həqiqətlərəgörə Xorasan/Azərbaycan Uygarlık ÜrətənMədəniyyət Hövzəsində məktub tariximizlə bilinəntəqribən 1100 il hakim olan təlim tərbiyyə sistemindəMəktəblər əsasən Türk Dilində, Mədrəsələr əsasənFars dilində ve İlahiyyat sahəsi əsasən Ərəb dilindəolmuşdur.
Türk dövlətlərinin hakim olduğuXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsində, Əməvilərin 661-750 illəri arasında mübarək İslam dinini suistimal edərək Ərəblərin geyri Ərəblərə, yəniƏcəmlərə qarşı üstünlüyünü təhkim etməyəbaşlaması nəticəsində Tük-Tat, başqa bir deyimləƏcəm üləmasının Ərəb ağalığına qarşı başlatmış olduqları Şuubiyyə hərəkətindən sonra Ərəb dili ve Ədəbiyyatının üstünlüyünə qarşı Dəri/Fars dili iləTürk dili ön plana alınmşdır. Bu fikir yazılı tariximizlə tamamən təsvib və təsbit edilmişdir. Diqqət edilirsə Fars və Türk dillərindəki əsərlər, 20-30 il arayla Ərəb dil və ədəbiyyatına qarşı Xorasanve Azərbaycan bölgəsində yazılan və günümüzə gəlibçatan əsərlərlə bilinməkdədir. Buna nümunə olaraqXorasanda 10cu əsrin ikinci yarısında Quran-i Kərimin ilk Farsça tərcüməsindən həmən sonra Türkcə Tərcüməsinin Təbrizdə həyata geçirilməsi,Həzrət Əlinin Ərəbcə fərmanının 1050lərdə Türkcəyətərcümə edilməsi, Firdusinin məşhur Şahnaməsindənhəmən sonra xorasan və Azərbaycanın təsiri altında Yusuf Xas Hacibin 1060larda yazmış olduğu Qutadgu Bilik əsəri, Səlcuqlu təbəəsi Mahmud Kaşğərinin İsfanan ve Azerbaycan bölgəsində1070lərdə yazmış olduğu Divani Lugâti’t-Türk əsəri, Səlcuqlu təbəəsi Ədib Əhməd Yüknəki tərəfindən12ci əsrin əvvəllərində yazılmış olan Atabətü’l-Haqayiq əsəri və İran və Azərbaycanda yazılmış olan yüzlər Oğuznamələri göstərə bilərik. İnşallah əsərnəşr olduqdan sonra bu mövzular daha çoxdanışılacaqdır. Bunu da qeyd edimki bugün Fars dili olaraq adlandırdığımız Dəri dilində yazılan vəgünümüzə gəlib çatan ilk əsərlər, Xotən, Səmərqənd, Buxara, Nişabur, Xorasan bölgələrinə aiddir. 40-50 il arayla Azərbaycanda bu dildə yazılmış əsərlərigörürük və maraqlıdır ki, Şiraz və İsfahanda Farsça yazılmış əsərlərin tarixi təqribən 150 ila 230 il Azərbaycandan sonraya təsadüf edir. Başqa bir ifadəilə günümüzə gəlib çatan Farsça əsərlərə görə Fars dili öncə Orta Asyada, Xorasanda, sonra Azərbaycanda və Azərbaycan üzərindən İranın cənubbölgələrinə yayılmışdır. Nümunə olaraq ilk Farsça yazan Təbrizli Qətran (ö. hq.465/m.1073), Şirvanlı Fələki (ö. hq.577/m.1181), Səədi Şirazi (ö. 691/1292), Hafiz Şirazi (ö. 792/1390 [?]), Cəmaləddin Əbdur’rəzzak İsfəhani (ö. 588/1192) olmuşdur. Əlimizdə mövcud olan və dəri üzərindəyazılmış ilk Türkcə mətin isə hq.450/m.1058 tarixində Hz. Əli’nin Müsəlmanlara xitabənfərmanının, Təbriz’də Ərəbcədən Türkcəyə çevrilmiş mətnidir. Yəni Farsça Orta Asya/Türkistan üzərindənyayılmağa başlamışsa, Türkcə də Təbriz, Azərbaycanvə İran üzərindən yayılmışdır. Və bu yazarların Tük/Türk-Tat kökənli olduğu görülməkdədir.
Venedik-Florans Mərkəzli Yeni Rum Mədəniyyətininsiyasi iradəsi tərəfindən irəli sürülən Hind-Avrupa vəona paralel şəkildə ortaya atılan Ural-Altay nəzəriyyələri, Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsi üçün son 250 ildə həyata geçirilən qorxuncsoyqırım və qətiamlardan daha təhlükəli və zərərliolmuşdur, desəm əslən yanılmamışam.
Burada, İslamdan qabaqki mübahisəli tarixəgirmədən İslamdan sonra Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsindəki siyasi iradəni təmsil edəndövlətlər qıssa şəkildə qeyd ediləcəkdir. Sasanilərin(224-651) Əcəm olması və Əcəmlərin də Tük-Türk/Tat olduqları tərəfimizcə təsbit edildiyi üçün Sasanilər dövləti də Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsini təmsil edənbir dövlət olduğunu qəti şəkildə qeyd edəbilərəm,amma mübahisəli məsələ olduğu və geniş izaha ihtiyac olduğunu nəzərə alaraq burada verməkdənhələlik imtina edir və Xəzərlərdən başlayaraq davam edirəm. Yeri gəlmişkən qeyd edimkiXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin 15.ci əsirdə yaşamış mühüm tarixçilərindən sayılan AşıqPaşazadə məşhur tarix əsərində Əcəmlərində Türklərkimi Yafəs nəslindən olduqlarını və hətta Türklərinnəsil babaları olduqlarını qəti şəkildə bəyan edər.
Son dövrdə bölgəmizə təhmil edilmiş olan modern millət dövlət kimliyinə görə İranın Pers olaraq qəbuledilməsi məsələsi ilə əlaqədar qeyd etməliyəm ki, İranın Pers olaraq qəbul edilməsi tamamən siyasi vəqeyri elmidir və heç bir elmi əsası yoxdur. Buna nümunə olarq tərəfimizcə təsbit və təsvib edilənyüzlər faktdan sadəcə ikisini burada qeyd edirəm.
Yəhudi, İbri və onu mütəaqibən Rum və Yunanların İslami mətnlərdə ‘Əcəm’ olaraq tərif ediləncəmiyyətin, ‘Persiyus’ adına ‘Pers’ olarak adlandırdıqları tarixi yazma əsərlərdən bilinməktədir. ‘Persə’ kəlməsinin heçbir elmi əsası olmayıb, daha çox 15ci əsrin ortalarından etibarən saxtalaşdırılmışYunan kökənli mifolojik yazılara dayanır. Bu mifikrəvayətlərə görə, Yunanlı Zeus’un oğlu ‘Persiyus’unİranlı/ əslində Əcəm ‘Andrumda’nın qızı ‘Qasiupiya’ ilə evlənməsi və doğulan uşağın ‘Persiyus’ şərəfinə‘Pers/Perso’ olaraq xatırlanması müzakirəmövzusudur. Tam buna bənzər şəkildə 15ci əsrinortalarından etibarən Osman/Otman oğullarına dair saxtalaşdırılmış olan Hector’un oğlu Turcus hikâyəsikimidir. Bu hikâyəyə görə Troya’nın Hektor’dansonra ən böyük qəhrəmanı sayılan Aeneas, eynizamanda dişi qurdun əmizdirdiyi Romus vəRomulus’un atasıdır. Frankların atası olan Aeneas’ıntörəməsi Francion və Türklərin atası olan Troilus’unoğlu Turcusdur. Hektor nəslindən sayılan Frankların babası Francion ve Türklərin babası Turcus/Turcsmifik anlayışının ön plana alınması ilə Hector’un oğlu Turcus, Osmanoğullarının dib atası olaraqgöstərilmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edimki, Qurd, Rumların milli simgəsidir. Qurd vəya Boz QurdunTürklərin milli simgəsi olması iddiası, son 1100 illik Türkcə, Farsca və Ərəbcə və digər yerli tarixi mətnlərtərəfindən təsdiqlənməz və rədd edilər. Bu mövzu,əsərimizdə daha geniş şəkildə ələ alınmışdır.
Türklərin əsli qurucu unsur və əsas yerli cəmiyyətolduğunu və Pers/Perso’nun sadəcə İbri mətnlərdənqaynaqlanan və siyasi hədəflər doğrultusunda yenidən təhrif edilərək təhlil edildiyini göstərənbirçox tarixi sənədlər mövcuddur. XIV cü əsrinəvvəllərində İspanyollu bir Francıskan/Francıscantərəfindən qələmə alınan ve Londora’da 1877 MarcosJımenez De La Espada ve 1912də Sır ClementsMarkham, K.C.B. tərəfindən nəşr edilən nüsxələrindədə, Aşıq Paşazadənin Türk ve Yafəs oğlu olaraqmüərrifi etdiyi Əcəmlərin, Yəhudilərin israrı üzərinəPers/Perso adlandırılmaq istəndiyi açıq şəkildəgörülməktədir. İspanyollu Francıskan mövzu iləəlaqədar bir yerdə belə deyir: “…yerlilərin/ƏcəmlərinQaradəniz/Black Sea adlandırdıqları körfəz,Yəhudilər tərəfindən Persian Sea/Pers Denizi olaraqadlandırılır…”. Yəhudilərin Pers Denizi/Körfəziolaraq adlandırmaqda israr ettikləri bölgə və dəniz, Yəhudi olmayan yerli sakinlər tərəfindən Qaradənizolaraq qeyd edilmiş və buda Deşt-i QıpçakTürklərinin cənublarındaki dənizə Qaradəniz adı verdikləri kimi yerli Türklər tərəfindən rəngcəhətindən eyni mifik məna daşımışdır. Bunuda qeydedimki, Əbul Qazi Bahadurxan həm Şəcəre-yi Türk həmdə Şəcəre-yi Tərakimə əsərlərində QıpçaqTürklərinin o bölgeni 4000 min il əvvəldən vətənolaraq seçdikləri və yerləşdikləri yer olduğunu bəyanedər. Bu onlar tarixi sübutdan sadəcə biridir. Yerigəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Qara rəngi bəziqeyri elmi və əsassız xüsusən Türkiyənin Sentezçiqeyri elmi tarixçilərinin irəli sürdükləri iddialarabaxmayaraq, Türklər üçün şimalı deyil, tam əksinəcənubu təmsil edər. Qıpçaq Türklərinincənublarındakı dənizi və İranlıların/Əcəmlərincənublarındakı Körfəzi “Qara” adlandırdıqları kimi.
Göründüyü kimi İran və Azərbaycanın əsli qurucuunsuru olan cəmiyyətlərin – Əcəmlərin Pers/Persoolması, Osmanoğullarının Hektor nəslindənFrankların qardaşı Turcus/Turcs törəməsi olacağı qədər geçərlidir. Ve Pers-Perso sadəcə Yəhudilərinisrarı üzərinə Rum mədəniyyət hövzəsi üzərindəndiktə edilmiş ve hiçbir tarixi elmi əsası olmamışdır.
İran Pəhləvi dönəmində, 1935də ‘Pers’ adının qaldırılması, ölkə və bölgənin tarixi mətnlərindəolduğu kimi ‘İran’ olaraq adlanmasına dair almış olduğu rəsmi dövlət qərarına rağmən, 19.cu əsrinəvvəllərindən etibarən Venedik-Florans mərkəzliqlobal səviyyədə yenidən tərif edilməyə başlanılanRum mədəniyyət hövzəsinin siyasi iradəsi tərəfindənPers/Perso olaraq adlanmasının sürdürülməsi əsasalınmışdır. Bugün belə İran, özünü İran dövlətiolaraq rəsmən qəbul etsədə, Rum Mədəniyyəthövzəsi hala Pers ve Persian olaraq adlandırmaqdaisrar edər. Candan əziz Azərbaycanımızda da bir sıra tarixin, ədəbiyyatın, siyasi və milli şüurun nəolduğunu bilməyən, əğildən yoxsul sözdə tarixçi vəqəpik quruşa əsaslanan siyasətçi, bu məsələyədayanaraq İran adının tarixən mövcud olmadığını və1935də ilk dəfə ölkə adı olaraq diktə edildiyinisöyləyib durarlar. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, rəsmiyazılı qaynaqlara görə İran adı, ədəbiyyatda ilk dəfəFerdusinin Şahnaməsində, dövlət məktublarındaElxanlılar dövründə və rəsmi dövlət sənədlərində isəAğ Qoyunlular dönəmində işlənmişdir. əsərimizdə bu məsələyə İran-Turan olaraq toxunulmuş və geniş izahı verilmişdir.
Göründüyü kimi tarixən İran və AzərbaycanınPersliyi siyasi bir rəvayətdən ötə bir şey değildir. İran’ın əsli qurucu unsuru Tük/Türk olmuş və olmağa da davam edəcəkdir.
Xəzərlər, Saman Yabqu (819-999), Qaraxanlı (840-1212), Səlçuqlu, Elxanlı, Əmir Teymurlu, Səfəvi, Avşar və Xadem’e-Millət Ağa Məhəmməd XanQacarın qurmuş olduğu Qacar dövlətinin vərasəthüququnu irəli sürən Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsi fikrində geniş şəkildə qeydedildiyi kimi, İran platosundaki Türklüyün tarixigeçmişi 6-7 min illik böyük bir mədəniyyətədayanmaqdadır. Ancaq burada İslam sonrası məktubtarixlə bilinən dönəm əsas alınmışdır.
İslam öncəsi mübahisəli tarixi nəzərə almasaq, İslam sonrası İran’ın dövlət və mədəniyyət quruculuğundaTürklərin birbaşa əsas rol oynadıqları təsbitedilməkdədir.
Xəzər Dövlətinin əsas quruluş və meydana gəliştorpaqları Azərbaycan, Xorasan, qərbi və qismənmərkəzi İran olmuşdur. Xəzər Dövləti, günümüz İran ərazisində Əməvi Xilafətinə məğlub olaraq, Qafqasyaya və daha sonra quzey Qara Dənizbölgəsinə çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır. Xəzər Dövləti məğlub olub, Qafqazlara, daha sonra da quzey Qara Dəniz ərazisinə çəkilsə də yerli Türklər – Azərbaycanlılar İslamiyyəti qəbul edərəköz həyatlarını öz torpaqlarında davam ettirmişdilər. Tərbiz/Təbriz, Xəzər Dövlətinin ən mühüm siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi olaraq bölgədəki hakim təsirini qorumuşdur.
Orta Asya’da İslam’ı qəbul edən Türklərin dövlətquruculuğu əsasən 840/1212 illəri arasında Orta Asya ve Maveraünnehir’də qurulmuş olan QaraxanlılarDövləti ilə başlar. Qaraxanlıları mədəniyyətcə öz təsiri altında tutan və yönədən və 819-999 illəriarasında günümüz Xorasan, Azərbaycan, İran ərazisində qurulmuş olan və açıq şəkildə RəşîdüddînFazlullah-ı Həmədânî’nin (hicri qəməri 645 – 718 / miladi 1247 – 1318) “Câmiu’t-Təvârîx” ve “Oğuznamə” əsərində Türk olduqlarına təkid edildiyiSaman Yabqu, başqa bir deyimlə SâmânîlərDövləti olmuştur.
Qəznəvilər Dövləti, Saman Yabqu oğullarından Həratvalisi Alp Təkin tərəfindən, Hindistan’ın Pəncapbölgəsi ilə günümüz İran’ın böyük bölümü vəXarəzm’ə qədər olan bölgədə qurulan bir Türk Dövləti olmuşdur. Sultan Mahmud dönəmindəQəznəvilər Şimali Hindistan’ı hâkimiyyəti altına alaraq, bölgədə İslam mədəniyyətinin daha geniş şəkildə yayılmasının önünü açmışdır.
11 ve 14.cü əsrlər arasında Böyük Səlcuqlu Dövləti,İslam dünyasının mütləq əksəriyyətini idarəçiliyialtına almıştır. Səlcuq Bəy, 1009’da, Oğuzları bir dövlət təşəkkülündə birləşdirməyə müvəffəqolmuşdur. Səlcuqlular tərəfindən günümüz Nişabur, Rey və daha sonra İsfahan Paytaxt olaraq seçilmişdir.
Məlikşah, 20 Noyabr 1092 tarixində, iç didişmələrsırasında zəhərlənərək öldürüldükdən sonra dövlət, böyük çalxantılar içinə sürüklənmişdir. Bununla da Böyük Səlcuqlu dövləti Məlikşah’ın oğulları arasında dörd parçaya bölünmüşdür:
1. Kirman Səlcuqluları; 1187 tarixinə qədər davam etmişdir.
2. Şam-Hələb Səlcuqluları; 1117 tarixinə qədərdəvam etmişdir.
3. Anadolu Səlcuqluları; 1077’dən 1308’ə qədər 231 il sürmüşdür.
4. Iraq ve Xorasan Səlcuqluları; 1194 tarixindəXarəzmşah Sultan Alaəddin Təkiş ilə girdiyi savaşdaməğlub olduqdan sonra yıxılmışdır.
Ənuş Təkin tərəfindən əsası qoyulanXarəzmşahlı’lar Dövləti, Atsız ve Elaslandövürlərində həm Iraq Səlcuqluları həm də QaraXıtaylarla mübarizə etmişdir. Bununla da Elaslan, Sultan Səncər’in ölümündən sonra müstəqilliyini elân etmişdir. Xarəzmşahlı’ların ən böyük hükümdarı Alaəddin Təkiş olmuşdur. Təkiş, əvvəl QaraXıtayları, ardından son Səlcuqlu Hükümdarı II. Tuğrul’u məğlub etmişdir. Xarəzmşahlı’lar qısazaman içində sərhədlərini, şərqi Anadolu’dan Mavərâünnəhr’ə qədər genişlədmiş ve bir deyiməSəlcuqlu dövlətinin vârisi olmuşdurlar. 1220′də bütün ölkə, Çəngiz Xan’ın rəhbərliyindəki Türk Oğul-Moğulları tərəfindən ələ geçirilmişdir. CəlâləddinXarəzmşah, dövləti yenidən toparlamaq üçün ciddi surətdə çalışdısada müvəffəq ola bilməmişdir. Ölümündən sonra Xarəzmşahlı’lar dövləti, tamamənortadan qalxmışdır. Xarəzmşahlı’lar ilk əvvəldəGürgənc, Səmərqənd, Qəznə, sonunda ise Təbrizşəhərini Səlcuqlu Eldəgizli’lərdən alaraq paytaxteləmişdir. Tərbiz/Təbriz, Əski Türk mədəniyyətininbeşiyi olaraq bu dönəmdən etibarən yenidəncanlanmaya başlamıştır. Xarəzmşahlı’lar, Səlcuqludövlətinin dəvamı olaraq xarakterizə edilməkdədir.
Çəngiz Xan’ın nəvəsi Hülagü Xan, 1256’daXarəzmşahlı’ların son paytaxtı Təbriz’də eynikökənli Tük/Türk-Tat xalqı tərəfindən yüksəksəviyyədə qarşılanaraq daxil olmuş ve o əski Türk mədəniyyətinin beşiyi olan şəhri, Avrasyanı qapsayanXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsininpaytaxtı olaraq təyin etmişdir. Elxanlı’lar böyükəksəriyyətlə İslâmiyyət’i qəbul edərək, öncə Marağa, daha sonra isə Təbriz mərkəzli dövlətlərini, olduqcatəsirli bir şəkildə idarə etmək üçün qarşılarında duran iki böyük əngəli ortadan qaldırmışdırlar. Birincisi, İslamiyyət’i təhrif edərək bölgədə nifaq toxumuəkən, katolik kilisəsi ilə işbirliyi içində olan, cəmiyyətin dincliyini pozan İsmaili’ləri (Xaşxaşiləri) zərərsizləşdirmək üçün Qəzvin’dəki Ələmut qalasınıortadan qaldırmışdırlar. İkincisi, Ərəbçiliyi, Əməviliyi və Əcəm düşmənliyini əsas alan ƏbbasiXilafətinə son vermək məqsədi ilə 1258’də Bağdad’asarı hərəkət edib, Müstəsəm’i ortadan Qaldırmış ve bu Türk qarşıtı Əməvi töküntüləri Mısır MəmlukTürklərinə, siyasi faaliyyəttən məhrum edilmiş bir şəkildə sığınmışdılar ve 16.ci əsrin əvvəllərindənitibarən Rumlarla İttifaqa gedərək İstanbul üzərindənXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinə qarşıamansız savaşın başladılmasında müstəsna rol oynamışdılar.
Elxanlı dövləti, fiziki hakimiyyətini 1357.ci ilə qədərdavam ettirmişdir. Ancaq, 1925’ə qədər BöyükÇəngiz Xan Vərasət hüququ, İran başda olmaqlaUlug Türkistan, Hind yarımadası, Qızıl Orda və digərəsas Türk bölgələrində dövlət quruculuğunun fikri özəyini təşkil etmişdir. Qacar dövləti, Çəngiz Xan ve Əmir Teymur dövlət vərasət hüququnun ən son varisiolmuşdur. İran Dövlət’e Aliye-e Qacar’ın 1925dəki amansız çöküşü, 8 əsirlik klasik Türk dövlətçiliyininvərasət hüququnun çöküşüydü.
Elxanlı’lardan sonra günümüz Azərbaycan və İran ərazisinin müxtəlif bölgələrində, qısa sürəli bəzi Türk dövlətləri də hakim olmuşdur. Elxanlı’lardan sonra Çobanlı’lar (1335-1357 illəri), Cəlayirli’lər (1336-1432 illəri), Qaraqoyunlu’lar (1380-1469 illəri), Ağqoyunlu’lar (1378-1501 illəri) və digər bəziməntəqələrdə Türk bəylikləri hakim olmuşdur. Teymurlu’lar, qeyd edilən tarixlər arasında bölgənitam hakimiyyətləri altına almışdırlar. Bu səbəblə də o dönəm muəzzəm Teymurlu’lar dönəmi olaraq bilinirvə Teymurlu dövləti o dövrün Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinin rəsmən siyasi iradəsinitəmsil etmişdir.
Əmir Teymur, istənilən cəhətdən Türk və İslâm dünyası üçün olduqca böyük əhəmmiyyətdaşımaqdadır. Elə büyük bir əhəmmiyyət daşımış ki, özündən sonra İslam dünyasında qurulan Türk dövlətlərinin əksəriyyətində Ağ Saqqallar Kənəşi(Məclisi) və Dövlət Şuraları həmişə Böyük XanÇəngiz Xan və Xaqan’i İran, Məlik-i Turan ve Əmir-i Türkistan Sahibqıran Sultan’i ƏfxəmƏmir Teymur’un adlarının zikr edilməsi iləgeçirilmiştir. Xüsusən bu dövlət adət-ənənəsi İran’da ən əsas dövlət ürfi olaraq 1925’ə qədər davam ettirilmişdir. Elxanlı ilə Teymurlu’ların dövlətvarisliyi, Səfəvi, Avşar və Qacar dövlətlərinəötürülmüşdür. İran, 1925’ə qədər əsasən Səlcuqlu, Çəngiz Xan, Əmir Teymur, Şah İsmail və Nadir Şah Avşar dövlət vərasət hüququna dayanmışdır.
Qara Yusuf, Səədli, Baharlı, Duxarlı, Qaramanlı, Alpaqut, Çaxırlı, Ayınlı, Bayramlı, Ağaceri, ve Hacılı oymaqlarının başçılığında, Cəlayirli’ləri məğlubedərək 1380 tarixində, Qaraqoyunlu dövlətiniqurmuşdur. Qaraqoyunlu, paytaxtı Təbriz olan və1380-1469 illəri arasında bugünkü şərqi Anadolu, Cənubi Qafqaziya, Azərbaycan və bütün cənub-qərbiİran ve şimali Irak ərazilərində hakimiyyətqurmuşdur.
Ağqoyunlu Dövləti’nin qurucusu, Qutlu Bəy’in kiçikoğlu Qara Yölük Osman’dır. 1400’də böyük ƏmirTeymur’un Anadolu’ya girməsinə dəstək verərək,Malatya’nı, 1402’də Ankara Savaşı’ndaki himayətinəgörə də Diyarbəkir məntəqəsinin idarəçiliyinialmışdır. 1403’də də Diyarbəkir’də hakimiyyətini elan etmişdir.
Qara Yölük Bəy’in ölümündən sonra, oğulları arasında iqtidar savaşı başlamış ve Ağqoyunludövləti, əvvəlki gücünü itirmişdir. Qara Yölük Bəy’innəvəsi Sultan Həsən (başqa bir deyimlə Uzun Həsən), 1453’də Diyarbəkir‘i paytaxt olaraq təyinedib, iqtidar didişmələrinə son vermişdir. Ağqoyunludövlətini, sərhədlərini şərqdə Xorasandan qərbdəFırat çayına, şimalda Qafqaziya’dan cənubda Umman Dənizi’nə qədər uzanan böyük bir dövlətədönüştürmüşdür. Qaraqoyunlu’ları məğlub edərək, bu dövləti ortadan qaldırmış və paytaxtı yenidənDiyarbəkir’dən əsil tarixi paytaxt olan Təbriz’ədaşımışdır. Ağqoyunlu Dövlətini daha şox qiymətliqılan əsas məsələ Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsinin rəsmi siyasi iradəsini təmsil etməsiolmuşdur, başqa bir ifadə ilə Teymurlulardönəmindən Səfəvilərə qədərki dövrün siyasi iradəsiməhz Ağqoyunlu Dövlətinə aid olmuşdur. Teymurluları Səfəvilərə bağlayan ve Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin birlikvə bütünlüyünü ve dəvamiyyətini qoruyan və təminedən məhz Ağqoyunlu Dövləti olmuşdur. Buda Emir Teymurun hüquqi varisi Uzun Həsənin uzaq görənsiyasəti və olduqca yüksək cəsarəti sayəsindəmümkün olmuşdur.
Avrasyanı qapsayan Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinin dövr etibarı ilə ən böyükədəbi, siyasi və nizami şəxsiyyəti sayılan, Avrasyadabütün Türklərin başına and içdikləri Şah Dədə Şah İsmail, 16.ci əsrin əvvəllərindən etibarən Sultan Həsən’lə olan qan qohumluluğuna və Teymurlu’larınhüquqi dövlət varisliyinə dayanaraq, böyük dövlətquruculuğuna başlamış və Səfəvi dövləti’nin əsasınıqoymuşdur. Səfəvi’lərin dövlət və fikri təməlləri, 1925 tarixinə qədər davam ettirilmişdir. Səfəvidövlətinin qurucusu Şah İsmail Xətayi, son padişahı isə Şah Sultan Hüseyn olmuşdur. Səfəvi’lər də digərTürk dövlətləri kimi Təbriz’i əsas paytaxtları olaraqseçmişdilər. Ancaq Rum Mədəniyyət Hövzəsininsiyasi iradəsini təmsildə israrlı olan Qeysər-i Rum (Osmanlı) ve ona qarşı Moskova üzərindən gün geçdikcə böyüməkdə olan Rum rəqibi Sezar-i Rum (Çar Rusyası) və hər ikisinin də müştərək hədəfi,Türklərin əsli qurucu unsur olduğuXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsininsiyasi iradəsini rəsmən təmsil edən Səfəvi Türk dövlətinin ortadan qaldırılması olmuşdur. Qərbdə bu proses, Osmanoğullarından sayılan II. Sultan Mehmetin 1453’də dədə babasının əleyhinə olaraquygarlıq/Sivilizasya istehsal edən mədəniyyətcəhətindən tərəf dəyişib, yəni Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsindən imtina edib Rum Mədəniyyət hövzəsinə bağlanması ilə başlamışdır. Şimalda eyni bu proses, Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinin regional cəhəttən siyasi iradəsini təmsil edən Altınordanın bir tabe subyekti olan Moskova Knyazı/Rus Çarı III. İvan’ın 1472dəBizans Şahzadəsi Zoi Palaiologina/Sofia Palaiologinailə evlənərək, özünü Ortodoks Rum/Bizans varisi ilan etməsi ilə başlar. Mədəniyyətcə üçüncü cəphə, 16 və17.ci əsirdən etibarən Hindistan üzərindən İngilizlərtərəfindən açılmışdır. Bu cəhpənin açılması ilə üç cəphədən basdırılan Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinə qarşı Rum MədəniyyətHövzəsi qlobal aspektdə təhmil edilməyəbaşlanmışdı. Bu mövzular əsərdə geniş şəkildə ələalınaraq izah edilmişdir.
Hər iki cəbhədən həm qərbdən Rum Osmanlısı Qeysər-i Rum tərəfindən həmdə şimaldan Moskova Rum Sezarı / Sezar-i Rum deyilən Çar Rusyasıtərəfindən Türklərə qarşı amansız soyqırımlarlamüşaiyyət edilən və on minlər bəlkədə yüz minlərməsum Türk insanının qətliamı ilə davam edən qanlısavaşlar nəticəsində Payitəxt ilk əvvəl Qəzvin’ə, daha sonra isə İsfahan’a daşınma məcburiyyəti ortaya çıxmışdır. Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsinin tarixən siyasi mərkəzi olan Təbrizinpaytəxt olmaqdan çıxarılmasının ən əsas səbəbi, Rum Osmanlısı Qeysər-i Rum və şimaldan Moskova Rum Sezarı / Sezar-i Rum deyilən Çar Rusyası tərəfindənTürklərə qarşı başlatmış olduqları qanlı amansız savaşlar olmuşdur.
Böyük Nadir Şah Avşar’ın, Rumlar tərəfindən təhmiledilmiş olan Şiyə-Sünni ixtilaflarının ortadan qaldırılması üçün hayata geçirmiş olduğu tədbirlər,günümüz baxımından da olduqca böyük əhəmiyyətdaşımaqdadır. İran ve Osmanlı üləması arasında hicri qəməri 1159’da (miladi 1746’da) Nəcəf’dəmüzakirələr geçirilmiş, bir qətnamə mətniimzalanaraq Şiyələrin Sünni qardaşların etiqadlarınahörmətli rəftar etmələri, Osmanlı’ların da Şiyəməzhəbini Həqq Məzhəp olaraq görmələrixüsusunda razılaşma əldə edildiyi bildirilməkdədir. Hal bu ki, Həqq Məzhəb dedikləri, Maliki, Şafeyi, Hənbəli və Hənəfi məzhəblərinin irəli gələn əsilüləmalarının birçoxu Əhlibeyt-dən olan, yəni Hz. Məhəmməd (sallahü eleyhe ve sellem) nəvələrindənolan, 6ci İmam/ İmam Cəfər Sadiqin şagirdlərindənvəya şagirdlərinin yetirmələrindən olmuşdurlar. Beləolduğu halda necə olur ki, Hz. MəhəmmədSəlamullahın nəvələrindən və Əhlibeyt-dən olanİmam Cəfər Sadiqin davamçıları Həqq Məzhəb vəyaƏhli Sünnət sayılmır, əksinə İmam Cəfər Sadiqinşagirlərinin davamçıları Həqq Məzhəb vəya ƏhliSünnət sayılır. Bu Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsinin İslam anlayışına qarşı tarixin ən gobudşəkildə uydurulmuş ən qorxunc və dəhşətverici tarixiyalanlarından biridir. Əsərdə geniş şəkildə ələalınaraq incələnmişdir.
Böyük Nadir Şah Avşar’ın Türk ve İslam Anlayışı,günümüz Türk dünyasının birlik ve bütünlüyü üçün ən əhəmmiyyətli nümunə olaraq qarşımızda durur.Günümüz Türk ve İslam dünyasında Örnək alacağımız ən əhəmmiyyətli tarixi şəxsiyyət Avşarlı Nadir Qulu Mirza’nın dövlət əğlidir.
Kərim Xan Zənd, tərəfindən əsası qoyulan hükumət,ölkə ərazisini tam ihatə etməmiş və daha çok Şiraz mərkəzli regional hükumət olmuştur. Kərim XanZənd’in Şiraz’da hakimiyyəti ələ almasına baxmayaraq sonuna qədər Xorasan, Avşar sülaləsininhakiməyyəti altında davam etmişdir.
Kərim Xan Zənd dövrünün ən mühüm dövlətproblemi, Kərim Xan Zənd’in soy etibarı ilə xalisTürk ve xüsusən Xanzadə olmaması olmuştur. Ana tərəfindən Lor kökənli Zənd ailəsinə mənsubedilməsi fikri, onun İran’da xalq tərəfindən bir Xaqanvə Padişah kimi qəbul edilməsini əngəlləmişdir. Bir çox tarixi əsərlərin o cümlədən Məhəmməd HaşımRüstəm’ül-Hükəma’nın “Rüstəm’ül-Təvarix” əsərində də göstərildiyi kimi Dövlət Kənəşi’nin / AğSaqqallar Şurası’nın ve rəsmi diyalogların əsasənTürk dilində aparılmasına baxmayaraq, xalis Türk ve Xanzadə olmadığı iddia edilərək “İnaq Oğlu Çoban Kərim” xitap edilərək hər daim təhqir edilməkistənmişdir.
axırda da Kərim Xan Zənd, özünü Padişah vəyaböyük Xan deyil, Səfəvi’lərin davamçısı olaraqRəyətlərin-Təbəələrin vəkili anlamında olan Vəkil-ül-Rüəya xitab etmişdir. Yeri gelmişkən qeyd edəkki, Kərim Xan Zənd’in Lor kökənli Zənd ailəsinəmənsub edilsə də ailə adları daha çok Türkcə olduğu tarixi mətnlərdən bilinməkdədir. Babasının adı “Inaq”, əmisinin adı “Budaq”, anasının adı “BəyimAğa” ve xanımısı “Xədicə Bəyim” Böyük Ağa Məhəmməd Xan Qacar’ın Bibisi olmuştur.
Burada qeyd edilməsi lazım olan bir məsələ dəİran’ın cənub bölgəsində – İran körfəzindəİngilislərin, şimal bölgəsində – Xəzərdə Rusların nüfuz sahibi olmasına səbəbiyyət verən imtiyazlımüqavilələrin, birinci dəfə bu şəxsin dövründəimzalanması hadisəsidir. Kərim Xan Zənd sülaləsitərəfindən verilən imtiyazlar sayəsində Kəngər(Başqa bir deyimlə İran) Körfəzində İngilislər, şimal da xüsusən Xəzər dənizində Ruslar büyük nüfuz əldəetmişdirlər. Bu təsir dairəsi İran’ın və mədəniyyətcəXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsiningünümüzə qədər sürə gələn faciələrinin əsasını təşkiletmişdir.
Türklüyün ön planda olduğu, Böyük Xan ÇəngizXan, Əmir Teymur ve Səfəvi dövlət varisliyinədayanan Dövlət’i-Aliye–i Qacar, Böyük Ağa Məhəmməd Xan Qacar tərəfindən əsası qoyulmuş vəən son padişahı isə 1925’də əzl edilən Əhməd Şah Qacar olmuşdur. Qacar sülaləsi, rəsmi dövlətqaynaqlarına görə Böyük Çəngiz Xanın sağ cinahordu başçısı Qaracar Noyan nəslindəndir. Qaracarnoyan adı zamanla Qacar olaraq tələffüz edilmişdır. Mənim şəxsi nəzərimə görə Qacarların özünü ÇəngizXanın sağ cinah ordu başçısı Qaracar Noyanabağlamaları siyasi fikirdən irəli gəlirdi, çünkü ÇəngizXan və Əmir Teymur Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsinə tabe olan vəonu təmsil edən İslam sonrası ən büyük siyasi vənizami Şəxsiyyətlər olaraq qəbul edilirdi. ƏslindəQacar sülaləsi, Azərbaycan və Xorasan kökənliXəzər tayfasına mənsub olmuşdurlar. Bu fikri daha sonralar, İranın ən mühüm müasir tarixçilərindəncənab Abdullah Şahbazi də qəbul edər.
1925’də xarici faktorların təsiri altında İran’a Modern Millət-Dövlət olaraq təhmil edilmiş olan Pəhləvi’lərin 1979’a qədər sürə gələn dövlətquruculuğu və Türk ziddiyyətinə dayanan Pers düşüncə sistemi, ölkə xalqını təmsil edəcək bir form da olmamışdır.
Pəhləvi dövlətinin qurucusu olaraq bilinən Rıza XanPəhləvi’nin kökü, günümüz Gürcistan Respublikasının Azərbaycan bölgəsi olaraq bilinənBorçalı’dan İran-Rus savaşlarından sonra geriyə köçetmiş Türk muhacir ailələrindən olmuşdur. Türk olmasına baxmayaraq Türk ziddiyyətli Pers düşünce sisteminə dayalı dövlət quruculuğuna və onun ölkəyətəhmil edilməsinə əsaslanan bir siyasət tətbiqetmişdir.
İslam dünyasının ən mühüm üç dilindən biri olan “Farsca” üzərindən Pers milləti formalaşdırmaq, Türk ve Türklüyün mənən yox edilməsini əsas siyasətolaraq tətbiq etmişdir. Türkcə ve Türk mədəniyyətirəsmi səviyyədə yasaqlanmışdır.
İran İslam İnqilabı’nın ən böyük nailiyyəti, bütün problemlərə və azımsanmayacaq nüqsanlara rağmənİslami dəyərlər üzərindən ölkəyə qazandırmış olduğubəha biçilməz müstəqillikdir. Geçmiş bir çoxçalışmalarımda o cümlədən “Türk İrana PersliyinDayatılması” adlı əsərimdə toxunduğum kimi “İran’ı Nüfuz Bölgələrinə Bölmə” mahiyyətində olan 1907, 1915, 1919, 1921 ve 1927 müqavilələrində İngiltərəilə Rusya’ya, İran’a əsgəri müdaxilə haqqı tanıyan maddələrin varlığı, dolayısıyla ölkəni bu iki İmperyalist gücün müstəmləkəsi halinə gətirmişdir.1979da yeni qurulmaqda olan İslami İnqilabın, ölkəvə dövləti müstəqil halə gətirəbilməsi, bu İmperyalistgüclərə müdaxilə haqqı tanıyan müqavilələrin, xüsusən müvafiq maddələrin mövcud paktlardan ləğvedilib edilməməsinə bağlı idi.
Bu müqavilələrdə xüsusi ilə də 1921 müqaviləsindəölkəyə əsgəri müdaxilə haqqı tanıyan 5.ci və 6.cimaddələrinin ləğv edilməsi ilə əlaqədar Türkiyə’ninBeynəlxalq Münasibətlər sahəsininmütəxəssislərindən Prof. Dr. Tayyar Arı, “Geçmişten Günümüze Orta Doğu, Siyaset, Savaş ve Diploması” əsərində belə deyir: “1979 Fevral’ında İran, ABD’nin doğal müttefikliği konumuna son vererek, ilişkilerin bundan böyle eşitlik ilkesi çerçevesinde yürütüleceğini açıklamıştır. İran’ın yeni dış politikası ≪Bağlantısızlık≫ temeline oturtulacaktı. Bu doğrultuda yapılan ilk iş, 12 Mart 1979’da İran’ın CENTO’dan ayrılmasını açıklamak olmuştur. Böylece Soğuk Savaş döneminde ABD’nin Sovyet yayılmasına karşı kurmuş olduğu ≪Yeşil Kuşak≫Projesinin önemli bir halkası tarihe karışmış oldu. 3 Kasım 1979’da ise hem 1959 tarihli ABD-İran Savunma Antlaşması’nın feshedildiğini ve hem de 1921 tarihli Sovyet-İran Dostluk Antlaşmasının 5. ve 6. Maddelerinin tek taraflı olarak iptal edildiğini açıklamıştır. Ertesi günü bir grup öğrencinin Tahran’daki ABD Büyükelçiliğini basarak elçilik görevlilerini rehin almaları ile başlayan ve 444 gün sürecek Rehinler Krizi başlamış oldu. Böylece İran İhtilali, bölgesel ve dünya dengelerini sarsacak bir mahiyet aldı. ABD, bölgedeki önemli bir müttefikini ve buradaki milyarlarca dolarla ifade edilen menfaatlerini kaybetti. İran, Sovyetlere de yanaşmadı, Sovyetlerle de var olan Dostluk Antlaşmasını feshetti. Daha genel bir ifade ile Batı’nın İran’daki menfaatleri sona erdi veya en azından şimdilik, bu menfaatlerin temini eskisi kadar kolay olmayacaktır.”
Ölkənin müstəqilliyi üçün vacib olan ən mühümaddım, göstərilən müqavilələrdə Rusya ve İngiltərə’yə müdaxilə haqqı tanıyan maddələrinfəshedilməsi idi. İran İslam İngilabı, bu cəsarətliaddımı ataraq, həm Sovyet Rusyasının həm də qərbyönümlü quvvətlərin müdaxilə haqqına son vermiş oldu. Bədəli olduqca ağır olsa da bu cəsarətli addım, Avrasya və İslam dünyasında örnək alınması vacibolan ən əhəmmiyyətli addımlardan olmuşdur.
Ayətullah Ruhullah Xumeyni’nin rəhbərliyindəqurulmuş olan İran İslam Cumhuriyyəti dövründəbirçox ictimai, iqtisadi və mədəni məsələlər böyükölçüdə həll edilsə də Azərbaycan və Türk məsələsinin konstitusiya (Anayasa) səviyyəsində adil bir şəkildə həll edilməsi yönündəki gözləntilərmaaləsəf təmin edilməmişdir. Ölkənin əsli qurucuunsuru olan Türk və Türklük, qanuni cəhəttənPəhləvi dövründə olduğu kimi olmasadamədəniyyətcə məhkum azınlıq statüsü əsasalınmışdır.
konstitusiya’nın 15.ci Maddəsi ilə yalnız Fars dilinərəsmi, hüquqi statü qazandıraraq Türkcəni qeyri-rəsmi səviyyəyə məhkum etmişdir. Hal bu ki, gözləntilər, Türkcə ilə Farsca’nın ölkəboyu rəsmi, hüquqi dövlət dili olması və digər azınlıqlarınMəhəlli və Məntəqeyi – Regional haqq və hüquqununkonstitusiya səviyyəsində rəsmən tanınması olmuşdur.
İslam İnqilabından sonra bu Türk qarşıtı vəziyyətindavam etməsinin əsas səbəblərindən biri də Yəhudikökənli (böyük ehtimal Farisiyə Təriqətinə bağlı) olduqları iddia edilən Laricani ailəsinə mənsubMəhəmməd Cavad Ərdəşir Laricani tərəfindən 1980lərin əvvəlində Ümmülqura/ أمّ القرى teorisi iləOsmanlının İslam adı altında Türk ziddiyyətinəəsaslanan tarixi misyonunu dövlət siyasəti olaraq irəlisürməsi və bəzi dairələr tərəfindən dövlətə təhmiledilməsi olmuşdur.
Azərbaycan başda olmaqla bir bütün olaraq İran Türkləri, milli haqqlar yönündəki mövcudçatışmazlıqların ortadan qalxması və adil şəkildə həlliyolunda geniş ictimai, siyasi və xüsusən fikrifaaliyyətlərə başlamışdır. Bu faaliyyətlər, İran İslam İnqilabının əvvəllərindən xüsusən də 1989 (hicri şəmsi 1368) İran-Iraq savaşından həmən sonra baş verən bəzi siyasi hadisələrdən sonra daha geniş vəkütləvi şəkildə davam etmişdir.
Azərbaycan başda olmaqla İran Türklərinin ənmühüm tələbi, Türkcə’nin İran boyunda (mərhələlişəkildə öncə Azərbaycan bölgəsində daha sonra bütün ölkədə) Fars dili ilə bərabər şəkildə rəsmi, hüquqi statü qazanması və bütün Türk dövlətləri iləqardaşcasına, bərabər şəkildə əl-ələ verərək böyük, güclü və sosyal təminatı yüksək olan mürəffəh bir birlik təşkil etməkdir.
Bu istiqamətdə geniş ictimai, mədəni və siyasi faaliyyətlər gün geçdikcə artmaqdadır. Azərbaycanbaşda olmaqla İran’ın – Tehran, Xorasan, İsfahan, Şiraz kimi birçox əhəmmiyyətli bölgələrində Türk kimliyinin yenidən İhya/Bərpa edilməsi istiqamətindəTürk faallar tərəfindən ciddi ictimai-mədənifaaliyyətlər hayata keçirilməkdədir. İranda başlatmış olduğumuz bu muəzzəm milli proses, tərəfimizcəiləri sürülən tarixi Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsinin yenidən ihya edilməsi ilə mümkündür. Son dönəmlərdə işlədilən İHYA ve İHYAÇILIQ terimləri də, bu Tarixi Xorasan/AzərbaycanMədəniyyət Hövzəsinin yenidən ihya/berpaedilməsini hədəflədiyindən qaynaqlanmaqdadır.
Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsininyenidən ihya edilməsinə görə, İran’da TarixiAzərbaycan Əyalətinin tarixi səlahiyyətlərininkonstitusiya (Anayasa) səviyyəsində yenidən rəsməntanınması və Türk kimliyinin, dövlət kimliyinin ənəhəmmiyyətli parçası olaraq yenidən ihya edilməsi,Türkcənin Farsca ilə bərabər dövlət dili olaraq qəbuledilməsi və digər azınlıqların Məhəlli və Məntəqeyi-Regional haqlarının tanınması, Azərbaycan və bir bütün olaraq İran Türklüyünün ən əsas mədəni vəsiyasi stratejisidir. Başqa bir ifadə ilə klasik dövlətkimliyinin modern şəkildə yenidən ihya edilməsinənail olmaqdır.
Bizə görə;
Bu yazımızda İran nümunəsində ələ alınan problemlər, İslam dünyasındaki modern Millət-Dövlət təşəkküllərində aşağı-yuxarı bənzərproblemlər mövcuddur.
Türk ve İslam dövlətlərinin qarşılıqlı şəkildəqardaşlığa əsaslanan əlaqələrə dair yüksək səviyyədəsəmimiyyət gərəklidir.
Bir birinə qarşı mövcud daxili və xarici zəəflərinsuistimal edilməməsi gərəkdir, əksinə mövcudproblemlərə dair qarşılıqlı şəkildə həll yollarıaranmalıdır.
Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin tarixicəhətdən birlik və bütövlüyünü təşkil edən Türkcə, Farsca və qismən Ərəbcə dilləri üzərindən təşkiledilmək istənmiş olan modern millət-dövlətkimliyinə əsaslanaraq ixtilafların siyasət aləti olaraqsuistimal edilməsinə ve ixtilafların düşmənliyəçevrilməsinə əslən izin verilməməlidir. Türk, Fars, Ərəb dilləri tarixən Avrasyanı qapsayanXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsininmüştərək üç əsas dili olmuşdur.
Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin tariximüştərək Türk dilinə gəlindiyində isə qeydetməliyəm ki, bugün Azərbaycanda rəsmi ədəbi dil olaraq qəbul edilən Azərbaycan dili, daha çox yaxınolmuşdur. Bunun da əsas səbəbi, Azərbaycan’ın, ədəbi dilinin əsasını qoyan Rus Flalog ve Pedagogu Aleksey Osipoviç Çernyayevski’nin (1840-1894), Tibilisidə tərtip ettiyi 1882 (Vətən Dili I/وطن دیلی) və1888 (Vətən Dili II/وطن دیلی) dərslik kitaplarının mətn və şivəsini İran ağırlıqlı tarixi müştərək ədəbiTürkcə əsasında təşkil etməsi olmuşdur.
Son söz olaraq qeyd etməliyəm ki, Xorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsinin siyasi iradəsini təmsil edən klasik Türk dövlətləri olmuştur və Qaracar Noyan/Xəzər soyundan gələn Qacardövləti bu mədəniyyət hövzəsinin 1925ə qədərki ənson müqtədir təmsilçisi olmuştur.
Bugün Avrasyanı qapsayan tarixiXorasan/Azərbaycan Mədəniyyət Hövzəsininyenidən ihya edilməsi fikri, 21.ci əsrin qlobalmiqyaslı siyasi arenasına öz damğasını vuracaq ənəhəmmiyyətli jeopolitik ve jeostratejik addım sayılır və mənə görə Azərbaycan Cumhur Rəyisi cənabİlham Əliyev Zati Alilərinin Qarabağ zəfərindənsonra Azərbaycanın dövlət başçısı olaraq atacağı növbəti addım olmalıdır.
Cənab Prezident İlham Əliyev zati aliləri nəzərəalmalıdır ki, Xorasan/Azərbaycan MədəniyyətHövzəsinin yenidən ihya edilməsi istiqamətindəAzərbaycanın İrana dair tətbiq edəbiləcəyi üç əsassiyasi xətt mövcuddur;